Opieka zdrowotna dziecka jest jednym z najważniejszych aspektów rodzicielstwa, a decyzje podejmowane w tym zakresie często niosą ze sobą znaczące konsekwencje dla zdrowia i życia małoletnich pacjentów. Dlatego też bardzo często rodzice, ale również lekarze, w szczególności w sytuacjach konfliktowych, zadają sobie pytania dotyczące zgody na leczenie dziecka: Czy wymagana jest zgoda obojga rodziców? Czy zawsze zgodę muszą wyrazić oboje rodzice? Co w sytuacji gdy jeden rodzic wyraża zgodę, a drugi jej się stanowczo sprzeciwia?
Aspekt prawny zgody w procesie leczenia
Podstawowym, a zarazem kluczowym prawem każdego pacjenta jest prawo do wyrażenia zgody lub odmowy na poddanie się określonym świadczeniom medycznym. Prawo to stanowi gwarancję poszanowania autonomii pacjenta do samostanowienia w sprawach dotyczących własnego zdrowia, a na lekarzy nakłada obowiązek uzyskania zgody pacjenta przed podjęciem jakichkolwiek działań medycznych z wyłączeniem sytuacji kwalifikowanych jak ratowanie życia lub niezwłoczność pomocy lekarskiej.
Zgodnie bowiem z art. 32 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. z 2023 r. poz. 1516 z późn. zm.) (dalej jako „uzl”) lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody przez pacjenta. Jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zezwolenie sądu opiekuńczego. Zatem, co do zasady, podejmowanie wszelkich czynności leczniczych u osoby małoletniej wymaga obecności/zgody przedstawiciela ustawowego takiego pacjenta.
W stosunku do małoletnich, którzy nie ukończyli 16 roku życia zastosowanie znajduje tzw. zgoda zastępcza. Co do zasady uprawnienie do wyrażenia takiego rodzaju zgody przysługuje przedstawicielom ustawowym, którymi w stosunku do pacjentów małoletnich są zazwyczaj rodzice.
W przypadku podejmowania przez lekarzy świadczeń zdrowotnych w stosunku do pacjentów, którzy ukończyli 16 r.ż., prawo wymaga uzyskania zgody kumulatywnej tj. zarówno zgody pacjenta jak i jego przedstawiciela ustawowego, o czym wprost stanowi art. 32 ust. 5 uzl. Zgodnie z tym przepisem – jeśli pacjent ukończył 16 lat, wymagana jest także jego zgoda. Powyższe uprawnienie dla pacjenta małoletniego po ukończeniu 16 roku życia przewidziane jest również w art. 17 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta.
W sytuacji rozbieżności między stanowiskiem nastoletniego pacjenta i jego przedstawiciela ustawowego decyzję winien podjąć sąd opiekuńczy, kierując się przede wszystkim dobrem małoletniego.
Zgoda rodzica czy obojga rodziców?
Zgodnie z art. 98 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz. U. z 2023 r. poz. 2809 z późn. zm.) (dalej jako: „k.r.o.”) przedstawicielami ustawowymi dziecka są jego rodzice, ale tylko wówczas, gdy pozostaje ono pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Innymi słowy, przedstawicielem ustawowym pacjenta będzie rodzic dziecka pozostającego pod jego władzą rodzicielską.
Władza rodzicielska z kolei zasadniczo przysługuje obojgu rodzicom. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Innymi słowy, co do zasady przedstawicielem ustawowym pacjenta małoletniego będzie każde z rodziców – matka lub ojciec (w odniesieniu do dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską). Zdarzają się jednak sytuacje, że jeden z rodziców np. w wyniku rozwodu został pozbawiony władzy rodzicielskiej lub ograniczono mu władzę rodzicielską w ten sposób, że wyłączono prawo do decydowania o leczeniu dziecka – wówczas zgoda takiego rodzica nie jest wymagana. Co więcej w przypadku udzielenia zgody przez takiego rodzica – zgoda jest nieważna.
Każde z rodziców przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej jest uprawnione do samodzielnego działania. Wyjątek w tym zakresie wprowadza jednak art. 97 § 2 k.r.o. zgodnie z którym w istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie, a w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Ustawa nie zawiera jednak katalogu „istotnych spraw dziecka”. W myśl aktualnych poglądów doktryny do katalogu takich spraw zaliczyć można z całą pewnością decyzje dotyczące leczenia małoletniego – w tym leczenia psychoterapeutycznego – szczególnie gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia metody diagnostycznej lub zabiegu stwarzającego ryzyko. Niemniej jednak trudno jednoznacznie wskazać katalog zabiegów i procedur medycznych, które wymagają obopólnej (wspólnej) zgody rodziców. W doktrynie przyjmuje się (w uproszczeniu), że aprobaty obojga rodziców wymagają czynności o których mowa w art. 34 ust. 1 uzl, tj. wykonanie zabiegu operacyjnego, zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta (zarówno diagnostycznych, jak i stricte terapeutycznych), np. umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym. Każdorazowo lekarz powinien ocenić czy udzielenie danego świadczenia wiąże się z podwyższonym ryzykiem – zależy to bowiem nie tylko od rodzaju procedury wykonywanej u pacjenta, ale także od jego stanu zdrowia czy innych okoliczności, które towarzyszą udzieleniu świadczenia.
Nie oznacza to jednak, że w sprawach istotnych dziecko musi być reprezentowane przez obojga rodziców. Dziecko może być nadal reprezentowane przez jedno z rodziców, które działa w sposób uzgodniony z drugim, tzn. reprezentuje ich wspólnie uzgodnione stanowisko. Takie rozwiązanie wydaje się słuszne głównie z praktycznego punktu widzenia bowiem lekarz zazwyczaj nie ma realnej możliwości zweryfikowania stosunków prawnych pomiędzy rodzicami, jak i stanowiska rodzica, który jest nieobecny podczas udzielenia świadczenia zdrowotnego.
Niezależnie od powyższego – w przypadku powzięcia przez lekarza wątpliwości co do zgody obojga rodziców lub uzyskania informacji o stanowczej rozbieżności rodziców co do zgody na leczenie małoletniego, lekarz nie może podjąć się leczenia. W takich przypadkach konieczne będzie wystąpienie do sądu opiekuńczego, który rozstrzygnie spór. Nie jest zatem dopuszczalne, by lekarz wybierał oświadczenie tego z rodziców, który się zgadza, a pomijał stanowisko drugiego z nich.
Podsumowanie
W praktyce można domniemywać, że jeżeli jeden z rodziców przychodzi z dzieckiem do lekarza, to drugi rodzic wyraził na to zgodę. Jednakże – w przypadku powzięcia wątpliwości co do zgody obojga rodziców lub uzyskania informacji o stanowczej rozbieżności rodziców co do zgody na leczenie małoletniego, lekarz nie może podjąć się leczenia. W takim wypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.
Zgoda obojga rodziców jest natomiast zawsze konieczna w przypadku zabiegów czy procedur o podwyższonym ryzyku – zasadą bowiem jest, że lekarz może wykonać zabieg operacyjny albo zastosować metodę leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta, po uzyskaniu pisemnej zgody obojga rodziców.