Od ponad dwóch lat w mediach przewija się temat potrzeby wdrożenia przez przedsiębiorców ochrony prawnej dla sygnalisty. Temat ten nabrał jeszcze większego znaczenia w kontekście kilkumilionowej kary nałożonej wyrokiem TSUE w kwietniu 2024 roku na Polskę i wzrastającej każdego dnia poziomem tej kary (pisaliśmy o tym na naszym blogu tutaj).
Wszystko to za sprawą dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz.U. 2019, L 305, s. 17). Próżno jednak szukać w samej dyrektywie wprost prawnej definicji tego pojęcia. Dostarcza nam ją wprost dopiero aktualny projekt ustawy o ochronie sygnalisty procedowany jeszcze przez Radę Ministrów. Zgodnie z tymi przepisami „sygnalistą” jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą.
Tym samym, żeby powiedzieć, że mamy do czynienia z sygnalistą muszą być spełnione cztery warunki:
- mamy do czynienia z osobą fizyczną;
- zgłoszenie o naruszeniu prawa następuje w kontekście związanym z pracą;
- informacja dotyczy naruszenia prawa;
- pojawiło się zgłoszenie lub publiczne ujawnienie ww. informacji.
Wszystkie te warunki muszą być spełnione łącznie.
Wyjaśniając po kolei poszczególne warunki i przesłanki ich spełnienia:
Ad 1. Mamy do czynienia z osobą fizyczną
Wydawałoby się, że skoro ustawa wymaga skonsultowania procedury zgłoszeń wewnętrznych z przedstawicielstwem pracowników, to sygnalistą może być wyłącznie pracownik. Nic bardziej mylnego.
Sam projekt ustawy o sygnalistach wskazuje następujący katalog osób:
- pracownik;
- pracownik tymczasowy;
- osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej (np. zleceniobiorca, osoby samozatrudnione);
- przedsiębiorca (np. wykonawca robót na terenie zakładu pracy, prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą);
- akcjonariusz lub wspólnik;
- członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej (np. członek zarządu spółki, członek rady nadzorczej);
- osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej (np. pracownik wykonawcy realizującego prace na terenie zakładu pracy);
- stażysta;
- wolontariusz;
- praktykant;
- funkcjonariusz Policji, ABW, AW i innych podobnych jednostek;
- żołnierz.
Dodatkowo katalog ten jest poszerzony o osoby ubiegające się o zatrudnienie/współpracę w danych przedsiębiorstwie (np. osoba rekrutująca się na dane stanowisko w firmie, oferent) oraz osoby, które utraciły już status wskazany powyżej (np. były pracownik, były zleceniobiorca).
Jak wskazuje powyższe zestawienie krąg potencjalnych sygnalistów jest bardzo szeroki. Z perspektywy regulacji o ochronie sygnalisty nie jest w szczególności istotne, czy sygnalista w relacji z przedsiębiorcą otrzymuje wynagrodzenie czy też nie, ani też jak długo łączy go bezpośrednio lub pośrednio relacja biznesowa z przedsiębiorcą, u którego chce dokonać zgłoszenia.
Dopiero jednak spełnienie przez powyższe osoby kolejnych warunków uprawniać będzie je do nadania im statusu sygnalisty na bazie projektu ustawy o sygnalistach.
Ad 2. Zgłoszenie o naruszeniu prawa następuje w kontekście związanym z pracą
Szeroki katalog osób uprawnionych do dokonania zgłoszenia nie oznacza, że sygnalistą może być każdy potencjalny przechodzień, czy gość naszego zakładu. Każdorazowo osoba chcąca dokonać zgłoszenia musi wykazać jego dokonanie w kontekście związanym z pracą.
Co to oznacza?
Zgodnie z definicją, którą posługuje się projektodawca ustawy polskiej (art. 2 pkt 5) – należy przez to rozumieć przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych.
Ad 3. Informacja dotyczy naruszenia prawa
Należy pamiętać, że nie każde naruszenie prawa podlega zgłoszeniu w trybie właściwym dla sygnalistów.
Zgodnie z dyrektywą kanałem tym można zgłaszać naruszenia dotyczące następujących dziedzin:
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych.
Dodatkowo projektodawca polskiej ustawy o sygnalistów uzupełnił powyższy katalog o następujące obszary:
- prawo pracy (rozumiane jako zbiorowe prawo pracy; zbiorowe interesy pracowników);
- konstytucyjne wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi powyżej.
Ad 4. Pojawiło się zgłoszenie lub ujawnienie publiczne ww. informacji
Statusu sygnalisty nie można się domyślać. Status ten nie przysługuje osobie, która nie dokonała formalnego i prawidłowego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego.
Tym samym, aby móc objąć osobę zgłaszającą odpowiednią ochroną, musi ona przekazać zgłoszenie nieprawidłowości zgodnie z przewidzianą dla niego procedurą, w tym udostępnionymi kanałami zgłoszeń.
W przypadku zgłoszeń anonimowych, taka ochrona przysługuje dopiero od momentu ujawnienia tożsamości zgłaszającego.
Podobnie, aby objąć ochroną osobę dokonującą ujawnienia publicznego, musi ona spełniać przesłanki wskazane w projekcie ustawy o ochronie sygnalistów (art. 51).
Ochrona przysługuje osobie, która miała uzasadnione podstawy, aby sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawidłowe w momencie dokonywania zgłoszenia.
Ochrona wynikająca ze statusu sygnalisty przysługuje także osobie, która dokonała zgłoszenia w dobrej wierze, lecz przeprowadzone postępowanie wyjaśniające wykazało, że zgłoszone naruszenie nie miało miejsca.
Świadomie fałszywe zgłoszenia wymagają pociągnięcia do odpowiedzialności nieprawidłowo zgłaszającego.
PODSUMOWANIE
Wprowadzenie powyższych przepisów stanowi swoistą rewolucję, jeśli chodzi o podejście do osób zgłaszających naruszenia. Osoby takiej nie można już traktować pejoratywnie jako „donosiciela”. Wprost przeciwnie, z uwagi na wagę zgłaszanych przez nią informacji o naruszeniach, powinna ona zostać objęta odpowiednią ochroną, która ma je zachęcić do interweniowania w każdym przypadku, w którym dostrzega nieprawidłowości. Po uchwaleniu i wejściu w życie projektu ustawy, przemawiały za tym będą już nie tylko względy natury moralnej, ale i wymogi prawne.
Należy przede wszystkim brać pod uwagę, iż możliwość wcześniejszego wykrycia i wewnętrznego wyeliminowania naruszeń zwiększa ochronę interesów przedsiębiorstwa, w tym minimalizuje ryzyko strat zarówno finansowych jak i wizerunkowych. Wdrożenie natomiast bezpiecznego i poufnego kanału zgłoszeń przyczyni się do wszechstronnego wyjaśnienia spraw i wdrożenia efektywnych środków naprawczych.
Jeśli jesteś przedsiębiorcą, na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób – ustawa o sygnalistach zobowiąże Cię do podjęcia konkretnych działań. Bądź przygotowany! Śledź nasze kolejne wpisy, a dowiesz się jak wdrożyć przepisy ustawy o sygnalistach, a także jak napisać odpowiednie regulacje wewnątrzzakładowe.
